Türk Hava Sanayinin Gelişiminde Polonyalıların Etkisi

Türkler ve Polonyalılar arasındaki ilişkiler çok derin bir tarihçeye sahiptir. Osmanlı Devleti henüz İstanbul’u fethetmemişken (1414 yılında) başlayan Türk-Leh ilişkileri 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarına gelindiğinde daha da derinleşmiştir. Osmanlı’ya Polonya’dan iltica eden aydın, mühendis ve asker sınıfından kişiler, Osmanlı’nın bilim, kültür, sanat ve askeri teknolojisine önemli katkılarda bulunmuşlardır.

Örneğin bu isimlerden en çok bilineni, Polonya Özgürlük Savaşı’nın sembol ismi olarak addedilen şair Adam Mickiewicz’tir. Kırım Savaşı sırasında Osmanlı’nın yanında savaşan Polonyalılar ile Osmanlı’nın ilişkilerini derinleştirme gayesinde olan şair, 1855 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. İstanbul’da yaşadığı ev müzeye (1955 yılında) çevrilen şairin hem sanat alanında hem de diplomatik alanda Osmanlı’ya katkıları büyüktür. Ancak Mickiewicz haricinde de Türk kültürüne ve askeri teknolojisine hizmet eden çok sayıda Polonyalı bulunmaktadır. 1863 yılında, Ruslara karşı başarısızlıkla neticelenen Ocak Ayaklanmasına iştirak eden Polonyalı asker Teodor Rasyki ve ailesi Osmanlı’ya göç etmek zorunda kalmışlardır. Teodor Rayski, Osmanlı Devleti içerisinde Müslüman olarak askerlik mesleğine devam etmiş ve 1889 yılında emekli olana kadar onlarca savaşa katılmış daha sonra ise Polonya’ya dönmüştür. ^[1]Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu. “Polonya Ülke Bülteni”, Aralık 2011.

(Ludomil Rayski- 1892-1977)

Ludomil Rayski

Teodor Rayski’nin oğlu olan Ludomil Rayski de babası gibi askerdir ve Avusturya- Macaristan ordusu içerisinde Polonya lejyonları namına savaşırken yaralanmış ve hastaneye kaldırılmıştır. Tedavisinin bitmesinin ardından Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na girmesine müteakip Osmanlı ordusuna katılmak için celp kararı kendisine ulaşmıştır. ^[2]Baş, Osman Fırat. “THK Uçak Fabrikası ve Polonyalı Mühendislerin Rolü”, Mühendis ve Makina, C. 55, S. 659, 2014, ss.36-42 Halihazırda Osmanlı vatandaşı olan Rayksi, I. Dünya Savaşı’nda savaşmak için Anadolu’ya gelerek Osmanlı ordusuna katılmıştır.

Çanakkale cephesinde pilot olarak görev alan Rayski, savaşta göstermiş olduğu başarılar nedeniyle madalyalara layık görülmüştür. ^[3]Özçobanlar, Mehmet Ali. “Intellectual Polis Emigrants During World War II”, Conference: “Polonica in foreign institutions – research on the history of the Polish political emigration … Continue reading Savaş sonrası ülkesine dönen Rayski, Polonya Hava Kuvvetleri Komutanlığına kadar yükselecek ve 1936- 1939 yıllarında bu görevi icra edecektir. Sadece bir pilot olarak değil mühendis olarak da Osmanlı’nın (dolayısıyla daha sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin) askeri teknolojisinin gelişmesine yardım eden Rayski, II. Dünya Savaşı sırasında İngiliz Hava Kuvvetlerinde Binbaşı olarak görev yapmış ve savaştan sonra da İngiltere’de kalmıştır. 1977 yılında hayatını kaybeden Rayski’ye iade-i itibar, 1993 yılında naaşının Varşova Ordu Katedraline gömülmesiyle gerçekleşmiştir. ^[4]Baş, Osman Fırat. “THK Uçak Fabrikası ve Polonyalı Mühendislerin Rolü”, Mühendis ve Makina, C. 55, S. 659, 2014, ss.36-42

I. Dünya Savaşı sırasında Polonya’nın Almanya tarafından işgal edilmesiyle birlikte Polonyalı mühendisler çeşitli ülkelere iltica ederek hayatta kalmaya çalışmışlardır. Polonyalı mühendislerin geldiği ülkelerden birisi de Türkiye Cumhuriyetidir. Jerzy Wedrychowski öncülüğünde ve İngiltere’nin girişimleri ile Türkiye’ye iltica eden Polonyalı mühendisler, Türk Hava Kurumuna Türkiye’de bir havacılık

Drzewiecki II. Dünya Savaşı sırasında İngiltere’ye iltica etmiş ve savaş sonrası Kanada’ya yerleşerek orada yaşamıştır.

sanayi kurmayı teklif etmişlerse de bu istek, Milli Müdafaa Vekaleti tarafından Polonyalı mühendislerin yetkinliklerinin sorgulanması ve milli bir meseleye yabancıların dahil olmasının istenmemesi nedenleriyle reddedilmiştir. Buna karşılık gelen mühendislerin bir kısmı Etimesgut Uçak Fabrikasında çalışmıştır. Baş’ın aktardığına göre fabrikaya müdür olarak atanan Wedrychowski’nin en büyük hayali, fabrikanın kendine has tasarımlara sahip olmasıdır.

Tasarım üretmenin fabrikanın işlevselliğini ve dinamikliğini arttıracağını düşünen Wedrychowski, bu tasarımlar vasıtasıyla genç Türk mühendislerinin de yetiştirilebileceğine inanmaktadır. ^[5] Baş, Osman Fırat. “THK Uçak Fabrikası ve Polonyalı Mühendislerin Rolü”, Mühendis ve Makina, C. 55, S. 659, 2014, ss.36-42 Dönemin Başbakanı Şükrü Saraçoğlu ve Milli Eğitim Bakanı Hasan Ali Yücel’in önayak olması ile evvela 1941 yılında Etimesgut Uçak Fabrikası açılmış ^[6] Yavuz, İsmail. “THK Etimesgut Uçak Fabrikası 1939-1950”, Mühendis ve Makina, C. 54, S. 636, 2013, ss. 32-36 ve Polonyalı mühendislerin de katkılarıyla, açılması hedeflenen THK Gazi Uçak Motor Fabrikası ve Ankara Rüzgâr Tüneli (ART) projeleri için çalışılmaya başlanmıştır.

I. Dünya Savaşı sonrası Wedrychowski ülkesine dönmesi nedeniyle, 1948 yılında hizmete açılan THK Gazi Uçak Motor Fabrikasının ve 1950 yılında hizmete açılan Ankara Rüzgâr Tüneli projelerinin tamamlandığını görememiştir. ^[7]Baş, Osman Fırat. “THK Uçak Fabrikası ve Polonyalı Mühendislerin Rolü”, Mühendis ve Makina, C. 55, S. 659, 2014, ss.36-42. II. Dünya Savaşı’nın ardından ülkelerine döneceklerini bilen Polonyalılar, hava sanayinde sağladıkları ve sağlayacakları gelişimin kalıcı olmasını hedeflemekteydiler. Bu yüzden Türkiye’ye gelmelerinin hemen akabinde 1941 yılında İstanbul Teknik Üniversitesi bünyesinde Uçak İnşaatı İhtisas Dalının kurulmasına öncülük ettiler. Her alanda bağımsız olmayı hedefleyen Türkiye Cumhuriyeti’nin lider kadrosu da Polonyalılar ile aynı duygu ve düşünceleri paylaşmaktaydılar. İTÜ’de kurulan bölümde üç Türk ve Polonyalı akademisyenler, Leszek Deluba, Teisseyre ve Belkowski tarafından eğitim verilmektedir. II. Dünya Savaşı henüz sürerken ilk mezunlarını veren bölüm sayesinde Türk öğrenciler yetiştirilmeye ve staj için yabancı memleketlere gönderilip, yurda döndüklerinde açılan uçak fabrikalarına yerleştirilmeye başlanmıştır. ^[8]Genç, Özgür. “Türk Hava Kurumu (THK) Etimesgut Uçak Fabrikası”, Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2018 Bu proje sayesinde onlarca Türk mühendis, havacılık alanında çalışmaya başlamış ve Türkiye’nin havacılık sektöründe ulaşmak istediği seviyeye gelmesine hizmet etmeye çalışmışlardır.

Gerek entelektüel birikime katkı sağlayan Polonyalı mühendislerin ülkeden gidişi, gerekse de konjonktürel şartlar nedeniyle Türkiye’nin hava sanayisindeki atılımları kesintiye uğramış ve yapılan projeler 1950’li yıllar itibariyle birer birer sonlandırılmaya başlanmıştır. Bu projelerin işlevsiz hale gelmesinde iç politik şartlar kadar dış politikadaki gelişmelerin de etkili olduğu savunulabilmektedir. Batıyla olan yakınlaşma neticesinde hava sanayi ile ilgili parçaların yurtdışından alınması nedeniyle, uçak ve motor fabrikaları geliştirmekte oldukları kabiliyetleri kaybetmeye başlamış ve zamanla bu fabrikalar, diğer kamu kurum ve kuruluşlarına kiralanarak faaliyet alanlarının dışında kullanılmaya başlanmışlardır.